Your browser does not support JavaScript!
طراحی گرافیک
طراحی کاتالوگ
طراحی بروشور
طراحی تراکت
کتاب آرایی

کتاب آرایی در ایران و اروپا را در این بخش مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. ابتدا با تاریخچه این هنر آشنا خواهید. البته این تاریخچه در ایران و اروپا به صورت جداگانه مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

کتاب آرایی در ایران

احتمالا سابقه آرایش نسخه های خطی در ایران به دوران ساسانی می رسد. همچنین می دانیم که مانویان در عرصه کتاب آرایی بسیار پیشرفت کرده بودند. این سنت ساسانی و مانوی پس از ظهور اسلام تا چند قرن پایدار ماند. مسلمانان، که از همان آغاز برای کتابت و تزیین قرآن کریم اهمیتی خاص قائل بودند، دستاوردهای فرهنگ های مختلف در این زمینه را مطابق با هدف و خواست خود به کار گرفتند. آنان در ابتدا نسخه های قرآن را با طرح های هندسی ساده می آراستند.

ولی دیری نگذشت که استفاده از نقوش پر تفصیل در آزایش سر لوح، سر سوره ها و حاشیه صفحات قرآن معمول شد. از سوی دیگر، گرایش به ترجمه و نگارش متون علمی و تاریخی در دوران خلفای عباسی، ضرورت مصورسازی کتاب ها را پیش آورد.  به این صورت، تصاویر انسان و حیوان و نبات نیز به صفحات نسخه های خطی راه یافتند. استفاده از کاغذ به جای پوست برای کتابت، راه بسط و اعتلای هنر کتاب آرایی را هموارتر کرد. برخی نسخه های عربی چون کتاب التریاق (محفوظ در کتابخانه ملی وین)، سهم ایرانیان را در تحول کتاب آرایی دوران سلجوقی نشان می دهند. با این حال، اوج تکامل این هنر در ایران به سده های پانزدهم و شانزدهم/ نهم و دهم هجری، مربوط می شود.

کتاب آرایی در ایران پیوندی ژرف با ادبیات فارسی داشت. بی سبب نیست که برجسته ترین نمونه های این هنر را می توان در نسخه های شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، هفت اورنگ جامی، گلستان و بوستان سعدی و دیوان حافظ یافت. بسیاری از نسخه های فارسی اولیه و قدیم در یورش های مغولان از بین رفتند. ولی در چند کتاب به جای مانده مثلا ورقه و گلشاه و سمک عیار، وفاداری هنرمند ایرانی به سنت های پیشین هنری و ادبی را می توان تشخیص داد. از دیر زمان رسم بر این بود که خوشنویسی کتابی منظوم یا منثور را با خط خوش بازنویسی می کرد. و سپس این وظیفه را بر عهده نقاش می گذاشت تا او بنابر انتخاب خود و یا طبق سنت معمول، بخش هایی از متن را به تصویر کشد و بر کتاب بیافزاید.

نگارگر بر جوهر و روح کار خوشنویس وقوف کامل داشت. زیرا شالوده کار او نیز بر کیفیت های صوری خط استوار بود. در جریان تجربیات متمادی، همبستگی خوشنویس و نگارگر به دلیل اشتراک وظیفه شان که همانا انتقال اندیشه سخنور بود، استحکام بیشتری یافت. ارتباط بنیادی بین عمل نوشتن و عمل نقش کردن چنان بود که در زبان فارسی، فعل نگاریدن و نگاشتن و لغات و کلمات مشتق از آنها هر دو معنا را می رساند. هنر کتاب آرایی فقط به نگارشگری و نگارگری منحصر نمی شد، بلکه تذهیب، تشعیراندازی، جدول کشی، جلدسازی و غیره نیز عوامل مکمل یکدیگر در آرایش یک نسخه خطی بودند. از این رو، در کارگاه های کتابسازی، غالبا وابسته به دربارها، همکاری نزدیکی بین خطاطان، نقاشان، مذهبان، وراقان، قطاعان و صحافان برقرار بود.

هنر کتاب آرایی در ایران طی سده های چهاردهم تا شانزدهم / هشتم تا دهم هجری به اوج شکوفایی رسید. فرمانروایان علاقه مند به هنر و ادب با تاسیس کارگاه های کتابسازی نقشی موثر در این تحول داشتند. ولی بی شک هنرمندان بودند که با ذوق و ابتکارشان به تدریج اصول زیبایی شناختی آذینگری کتاب را کامل تر کردند. پیروی از این اصول به اجزای مختلف کتاب، از جلد و سرلوح تا صفحات متن و تصویر وحدت می بخشید. هدف مشترک استادان خطاط و نقاش و مذهب و مجلد نیل به آن زیبایی متعالی بود که نه فقط چشم ها را بنوازد، بلکه دل ها را نیز روشن سازد.

جلوه کامل چنین هنری را در بسیاری از نسخه های خطی فارسی از جمله شاهنامه بایسنقری و شاهنامه تهماسبی می توان دید.

کتاب آرایی در اروپا

آذینگری نسخه های خطی از مهمترین فعالیت های هنری در اروپای قرون وسطی به شمار می آید. این هنر، بدان سبب که ریشه در رهبانیت داشت، عمدتا در کتب دینی ظاهر می شد. به طور کلی، تزیینات نسخه های خطی مشتمل بودند بر: مینیاتورها که سراسر فضای صفحه یا بخشی از حواشی را اشغال می کردند؛ حرف سرآغاز منقوش یا مصور؛ و حاشیه های منقوش.

دامنه کار کتاب آرایی از آرایش پر تفصیل حروف سرآغاز و تذهیب حاشیه ها (مثلا در نسخه های سلتی) تا مینیاتورهای تمام صفحه رنگین و شکوهمند (مثلا در نسخه های بیزانسی) گسترش داشت. تصویرگران، عمدتا، به شیوه دو بعدی و تزئینی گرایش داشتند. ولی گاه با رجوع به الگو های نقاشی دوران باستان، از شیوه طبیعتگرایانه پیروی می کردند. تا سده یازدهم، مصورسازی انجیل ها بیش از هر کتاب دیگری معمول بود. از سده یازدهم تا سده سیزدهم، آراستن و مصور کردن کتابهای مزامیر رایج شد. در سده های چهاردهم و پانزدهم کتاب ایام جای سایر کتب را گرفت.

کتاب ها را عمدتا با پوست گوساله یا آهو می سازختند. باید بدانید که کاغذ در اروپا بسیار دیرتر از آسیا، یعنی در سده چهاردهم شناخته شد. پس از آماده سازی پوست، متون را بر آن می نوشتند و طرح کلی نقوش و تصاویر را رسم می کردند. بخش های مربوط به طلاکاری را با ماده خاصی می پوشانیدند تا ورق طلا محکم تر بچسبد. سپس لایه های رنگ درخشان را در محل های مورد نظر می گذاشتند. سرانجام، جزئیات جامه پردازی و قلمگیری لازم را اجرا می کردند. اسلوب رنگ آمیزی از نوع تمپرا بود. گاه نیز فقط طراحی خطی تک رنگ به کار برده می شد.

منبع: دایره المعارف هنر (رویین پاکباز)